PERCEPCJA SŁUCHOWA

To zdolność do odbierania, rejestrowania i identyfikowania bodźców dźwiękowych z otoczenia. Ich prawidłowe rozpoznawanie i różnicowanie przez dziecko jest podstawą słyszenia mowy, a zatem nabywania przez nie również mowy czynnej, a także umiejętności czytania, które wymaga dźwiękowego odtwarzania słów na podstawie widzianych liter, oraz pisania, gdzie usłyszane w wyrazie dźwięki wyznaczają kolejność ich zapisywania za pomocą liter.

Percepcja słuchowa angażuje trzy rodzaje słuchu:

  • Słuch fizyczny – odpowiedzialny za prawidłowe słyszenie wszystkich dźwięków otoczenia,
  • Słuch muzyczny – odpowiedzialny za różnicowanie wysokości dźwięków,
  • Słuch fonematyczny – odpowiedzialny za różnicowanie dźwięków mowy.

Rozwój funkcji słuchowych w poszczególnych okresach rozwoju dziecka w wieku przedszkolnym:
3-latek:

  • określa kierunek, z którego dochodzi dźwięk,
  • identyfikuje dźwięki pochodzące z najbliższego otoczenia,
  • łączy obrazki z prezentowanym dźwiękiem.

4-latek:

  • wyklaskuje prosty rytm,
  • umie odszukać i nazwać przedmioty wydające dźwięki,
  • dokonuje podziału zadań na wyrazy,
  • podejmuje próby dzielenia wyrazów na sylaby, wymienia wyrazy rozpoczynające się daną sylabą,
  • odnajduje obrazki, których nazwy tworzą rymy.

5-latek:

  • powtarza prezentowane rytmy,
  • odtwarza rytmy według podanego wzoru graficznego,
  • tworzy schematy graficzne do prezentowanych rytmów,
  • przelicza usłyszane dźwięki i odwzorowuje ich liczebność za pomocą drobnych przedmiotów: patyczków, klocków, kredek, itp.,
  • potrafi wybrać spośród kilku przedmiotów 2 wydających taki sam dźwięk,
  • dokonuje podziału zdania na wyrazy, porównuje długość zdań, przelicza liczbę wyrazów w zdaniu,
  • dzieli wyrazy na sylaby, przelicza sylaby i porównuje długość wyrazów, wskazuje przedmioty zawierające w swojej nazwie określoną liczbę sylab,
  • dokonuje syntezy sylabowej wyrazów,
  • wyodrębnia sylaby w wyrazach – rozpoznaje i nazywa sylabę na początku, na końcu

6-7-latek:

  • dokonuje pełnej analizy i syntezy sylabowej i głoskowej,
  • prawidłowo różnicuje głoski

 

Objawy zaburzeń percepcji słuchowej występujące u dzieci w wieku przedszkolnym:
 

  • trudności w rozumieniu trudniejszych instrukcji i poleceń słownych,
  • trudności w zapamiętywaniu, powtarzaniu trudnych wyrazów i dłuższych zdań,
  • ubogi zasób słów,
  • występowanie trudności w tworzeniu zdań i dłuższych wypowiedzi,
  • trudności w zapamiętywaniu ciągów słownych,
  • opóźniony rozwój mowy,
  • występowanie wad wymowy,
  • trudności i nieprawidłowości w różnicowaniu dźwięków mowy,
  • problemy podczas dokonywania analizy sylabowej wyrazów,
  • trudności w syntetyzowaniu sylab w wyrazie,
  • specyficzne trudności w czytaniu i pisaniu, pojawiające się na dalszych etapach kształcenia.
     

Jeżeli u dziecka 6-7 letniego w dalszym ciągu występują nieprawidłowości w zakresie funkcjonowania analizatora słuchowego jest ryzyko wystąpienia dysleksji.

Ćwiczenia percepcji słuchowej są ważnym elementem wielu zajęć — nie tylko surdopedagogicznych, ale również logopedycznych, korekcyjno-kompensacyjnych i innych. Jeśli chcemy, aby prowadzone przez nas ćwiczenia przynosiły efekty, a funkcje słuchowe naszego podopiecznego rozwijały się, należy pamiętać, aby były dostosowane do potrzeb i możliwości dziecka!

Ćwiczenia funkcji słuchowych mają za zadanie usprawnianie:

  • percepcji słuchowej,
  • wrażliwości słuchowej oraz uwagi i koncentracji na bodźcach słuchowych,
  • umiejętności różnicowania głosek oraz rozróżniania dźwięków i ich lokalizacji w czasie i przestrzeni,
  • analizy i syntezy słuchowej,
  • artykulacji (wzbogacenie słownika),
  • poprawności gramatycznej,
  • pamięci słuchowej,
  • koordynacji słuchowo-wzrokowej i słuchowo-ruchowej.

 

1. ROZPOZNAWANIE DŹWIĘKÓW Z OTOCZENIA

  • Wysłuchiwanie i rozpoznawanie dźwięków naturalnych, dochodzących z otoczenia.

Zabawa w nasłuchiwanie: Co się wokół nas dzieje? Kto, co usłyszał? oraz w rozpoznawanie dźwięków: Co upadło? Co przyjechało? Czym uderzono? Co wydaje taki dźwięk?

  • Rozpoznawanie źródła dźwięków oraz ich naśladowanie – ćwiczenia z wykorzystaniem różnego rodzaju kasz w pudełkach; rozpoznawanie odgłosów dochodzących z różnych pomieszczeń – lokalizowanie tykającego zegarka; rozpoznawanie i naśladowanie głosów zwierząt lub dźwięków instrumentów muzycznych. W tym celu można skorzystać z gotowych nagrań.

Zabawa: Co słychać, gdy jest cicho? – dzieci zamykają oczy i słuchają, terapeuta inicjuje różne dźwięki, np. stukanie palcami o blat, tupanie, szuranie kartką papieru. Dzieci mają odgadnąć, co usłyszały.

  • Grupowanie przedmiotów wydających takie same dźwięki (dźwiękowe memory, czyli gdzie jest taki sam dźwięk?) – słuchając różnych dźwięków dziecko dobiera identyczne dźwięki w pary. Można samodzielnie stworzyć memo dźwiękowe wrzucając do takich samych pudełek, np. piasek, ryż, makaron, kamyczki.
  • Określanie strony, z której dochodzi dźwięk.
  • Rozpoznawanie osób po głosie – zabawa: Zgadnij kto teraz mówił?
  • Układanie sekwencji dźwięków – zabawa: Posłuchaj i ułóż – dziecku prezentowana jest sekwencja dźwięków, np. gra bębenka i grzechotki. Jego zadaniem jest ułożenie obrazków prezentujących poszczególne instrumenty w usłyszanej kolejności.
  • Rozpoznawanie ilości dźwięków – zabawa: Ile dźwięków słyszysz? – dziecko zamyka oczy i liczy dźwięki wystukiwane przez terapuetę / rodzica.
  • Rozpoznawanie znanych piosenek, znanych melodii – zabawa w: Jaka to melodia? – dziecku zostają włączane znane melodie. Jego zadaniem jest zgadnąć tytuł lub słowa piosenki.
  • Różnicowanie dźwięków wysokich-niskich oraz długich-krótkich poprzez odpowiednie ich przedstawienie graficzne, np. wysoka lub niska kreska albo długa lub krótka kreska.

2. ĆWICZENIA RYTMICZNE

  • Odtwarzanie usłyszanych dźwięków w układach przestrzennych (np. na klockach, zabawkach, patyczkach, kolorowych karteczkach, itp.)
  • Odtwarzanie usłyszanych rytmów przez powtórzenie sekwencji z zachowaniem właściwej kolejności np klaskając
  • Słuchowa analiza i naśladowanie dźwięków różnych przedmiotów lub instrumentów z zachowaniem układów rytmicznych, siły i natężenia dźwięku.
  • Ćwiczenie dziecko-terapeuta z wykorzystaniem instrumentów perkusyjnych – zaczynamy od prostych rytmów, terapeuta wygrywa rytm, dziecko słucha i powtarza, następnie dziecko wygrywa rytm, a dorosły słucha i powtarza.
  • Klaskanie, tupanie, podskakiwanie w rytm prostej rymowanki, wierszyka lub piosenki.
  • Ćwiczenia tempa wypowiedzi – mówienie raz wolniej, raz szybciej.
  • Ćwiczenie natężenia głosu – mówienie raz ciszej, raz głośniej.
  • Ćwiczenie reagowania na zmianę, np. spacerowanie podczas melodii, zatrzymywanie się podczas pauzy.
  • Reagowanie na głośne lub ciche dźwięki określonym zachowaniem.

3. ĆWICZENIA NA MATERIALE SŁOWNYM

  • Analiza zdań na wyrazy
  • Podział zdania na wyrazy.
  • Wyodrębnianie zdań w mowie, określanie ilości zdań w opowiadaniu, np. terapeuta przedstawia dziecku krótkie opowiadanie (3, 4 zdania, ale pamiętajmy, że zdania mają być krótkie), akcentuje kolejne zdania. Dziecko wyodrębnia pierwsze zdanie, a następnie kolejne. Na koniec należy powtórzyć całe opowiadanie.
  • Wyodrębnianie słów w zdaniach – terapeuta wypowiada krótkie zdanie (np. 3 słowa), dziecko wyodrębnia i powtarza pierwsze, drugie, trzecie słowo, a następnie wypowiada całe zdanie.
  • Liczenie wyrazów w zdaniu.
  • Analiza i synteza sylab
  • Podział wyrazu na sylaby – ćwiczenie: Dzielenie słów na sylaby z odkładaniem patyczków (jeden patyczek odpowiada jednej sylabie).
  • Rozpoznawanie i wyodrębnianie sylab w wyrazach.
  • Kończenie rozpoczętych sylab (np. pokazujemy dziecku różne przedmioty, wypowiadamy pierwszą część słowa prosząc, żeby dziecko dokończyło).
  • Analiza i synteza sylabowa wyrazów – składanie wyrazów z sylab lub uzupełnianie wyrazów brakującymi sylabami.
  • Wyszukiwanie przedmiotów rozpoczynających się i kończących daną sylabą.
  • Odgadywanie nazwy na podstawie pierwszej sylaby.
  • Zgadywanie słów podzielonych na sylaby, np. kacz-ka; faj-ka; skar-bon-ka; cu-kier-nia.
  • Dzielenie wyrazów na sylaby za pomocą klaskania.
  • Tworzenie słów z sylab – terapeuta podaje sylaby prosząc dziecko, aby powiedziało, jakie tworzą słowo, np. sa-m o-lot: samolot
  • Powtarzanie się sylab – terapeuta podaje grupę sylab prosząc dziecko, aby wskazało, które sylaby się powtarzają, np. ba ga da ba; la fa da la.
  • Liczenie sylab w wyrazie.
  • Analiza i synteza głosek
  • Podział słowa na głoski.
  • Rozpoznawanie i wyodrębnianie głosek w wyrazach.
  • Wskazywanie jaka głoska powtarza się w usłyszanym słowie i ile razy.
  • Wyodrębnianie głosek na początku, na końcu i w środku wyrazu (wyodrębnianie głosek w wygłosie, śródgłosie i nagłosie).
  • Wyszukiwanie przedmiotów rozpoczynających się i kończących daną głoską (inna wersja tego ćwiczenia: pokazujemy dziecku różne przedmioty, wypowiadamy pierwszą głoskę danego słowa prosząc, żeby dziecko dokończyło).
  • Wyróżnianie głosek na początku i na końcu wyrazu – ćwiczenie z obrazkami (dziecko otrzymuje obrazki, które ma dobrać w ten sposób, aby głoska kończąca nazwę pierwszego obrazka, była jednocześnie głoską rozpoczynająca nazwę innego, np. ul –lis – sklep – pomidor – rak).
  • Tworzenie sylab z głosek – terapeuta podaje dziecku samogłoskę, np. „a”. Zadaniem dziecka jest utworzenie sylaby (ze słuchu) łącząc ją z podanymi spółgłoskami m-a: ma i t-a: ta.
  • Tworzenie słów z głosek – terapeuta podaje dziecku różne głoski prosząc, aby dziecko powiedziało, jakie utworzą słowo, np. A-d-a-m.
  • Liczenie głosek w słowie.
  • Ćwiczenie: Co słyszysz w środku słowa? – 1. Wyodrębnianie samogłoski w słowach: las, sok, dom, lis, mak, nos – dziecko wypowiada słowo, terapeuta słucha i stwierdza: W środku słyszę, np. „o”, następnie zmiana ról – terapeuta wypowiada słowo, dziecko słucha i mówi jaką samogłoskę usłyszało. 2. Wyodrębniania spółgłosek w słowach: Ewa, Ola, Ala, Ula, oko, sto, udo, ucho – dziecko wypowiada słowo, dorosły słucha, ustala co słyszy w środku, następnie zmiana ról – dorosły wypowiada inne słowo, dziecko mówi, jaką spółgłoskę usłyszało w środku.
  • Różnicowanie znaczenia wyrazów, które brzmią podobnie – ćwiczenie: Wymów i powiedz, czym różnią się słowa: panna – pana; kura – góra; wybij – wbij; drwij – drw

4. PAMIĘĆ SŁUCHOWA, SŁUCHANIE ZE ZROZUMIENIEM I ROZWÓJ MOWY

  • Zapamiętywanie przedmiotów, osób, zwierząt z usłyszanego tekstu – dziecko odpowiada na pytania dotyczące przedmiotów i osób, ich czynności, cech, funkcji.
  • Zapamiętywanie krótkich i długich zdań, np. Ania pije kakao. Tomek jeździ na niebieskim rowerze. Mama zmywa naczynia, które były brudne.
  • Zapamiętywanie rymowanek, prostych wierszyków.
  • Zabawy tematyczne ze zwierzętami (figurkami) oraz innymi rekwizytami dla najmłodszych — zapamiętywanie sekwencji czynności, które robi zwierzę/zwierzęta.
    Przykładowe rekwizyty: zabawkowe jedzenie, kubeczek, poduszka, łóżeczko, szczotka do zębów, domek itd. Przykładowe polecenia: Krowa je, a koń pije./Pies je, a potem myje zęby.
  • Ćwiczenia pamięci słuchowej — układanie z kart usłyszanej sekwencji słów (nazw zwierząt).
  • Ćwiczenia pamięci słuchowej — układanie z kart usłyszanej sekwencji wyrażeń dźwiękonaśladowczych (np. me, hau, be, hau).
  • Wysłuchanie opowiedzianej przez terapeutę/rodzica historyjki np. Wycieczka do ZOO, a następnie wybór zwierząt (kart lub figurek), które wystąpiły w opowiadaniu, w kolejności w jakiej się pojawiały.
  • Wymyślanie zagadek — dzielimy się z dzieckiem kartami, rodzic/terapeuta wybiera ze swojej puli zwierzę (dziecko go nie widzi) i opisuje (tworzy zagadkę), zadaniem dziecka jest odgadnąć. Następnie kolej dziecka i dalej na zmianę.

5. RYMY RYMOWANKI (różnicowanie słów o podobnym brzmieniu)

  • Nauka rymowanek.
  • Tworzenie rymów.
  • Szukanie słów, które się nie rymują.
  • Dobieranie par rymujących się wyrazów.
  • Układanie rymujących się łańcuszków, np. nos-włos-sos-kos-los.

6. OBRAZKI

  • Dobieranie podpisów do obrazków.
  • Wskazywanie odpowiedniego obrazka po wcześniejszym usłyszeniu słowa.
  • Segregowanie obrazków wg podanej głoski: na początku, na końcu – dziecko otrzymuje obrazki. Zadaniem dziecka jest powiedzenie, co przedstawiają, a następnie określenie jaka głoska występuje na początku słowa i na końcu oraz ułożenie obrazków, które zaczynają się np. głoską „d”, a kończą „a”.

7. Inne przykłady ćwiczeń, gier i zabaw

  • Zabawa: Jakie słowo było powiedziane dwa razy? – dziecko ma za zadanie wymienić słowo, które usłyszało dwa razy (np. okno, oko, drzwi, okno).
  • Słuchanie i rozwiązywanie zagadek.
  • Powtarzanie za dorosłym ciągów słownych (np. rękawica, czapka, spodnie, buty) lub krótkich zdań.
  • Słuchanie bajek, opowiadań, bajek muzycznych oraz samodzielne opowiadanie i dopowiadanie zakończeń.
  • Napisanie planu wydarzeń lub wykonanie ilustracji do przeczytanego na głos przez nauczyciela fragmentu tekstu.
  • Rysowanie szlaczków w rytm uderzeń bębenka.
  • Zabawa: Słucham – robię i mówię – dziecko ma za zadanie wysłuchać, powtórzyć i wykonać to, co mówi terapeuta (np. trzymam ołówek – dziecko bierze ołówek do ręki i mówi „trzymam ołówek”).
  • Zabawa: W jaki sposób się porusza? – zadaniem dziecka jest dokończyć zdanie: Człowiek… (chodzi, biega); ryba… (pływa); ptak… (lata).
  • Zabawa: W jakim jest kolorze? – zadaniem dziecka jest dokończyć zdanie: Śnieg jest… (biały); trawa jest… (zielona).
  • Onomatopeje (wyrazy dźwiękonaśladowcze) – wierszyki, w których występują: deszcz (kap, kap, kap; chlapu chlap), wiatr (fiu, fiu, fiu), u zegarmistrza (cyk, cyk, cyk).
  • Zabawa w szyfry: ka la ka ta ka wiec ka – latawiec
  • Zabawa w głuchy telefon.
  • Szukanie wyrazów na podaną literę, sylabę.
  • Tworzenie rymów.

 

BIBLIOGRAFIA:

  • Franczyk A., Krajewska K., Program psychostymulacji dzieci w wieku przedszkolnym z deficytami i zaburzeniami w rozwoju, Kraków 2015.
  • Graban J., Sprawka R., Trening słuchu, Gdańsk 2011.
  • Kruczyńska A., Kurkowski Z. M., Diagnoza i usprawnianie słuchu fonematycznego i fonetycznego, Nowa Audiofonologia 4(4), 2015: 58-66.
  • Maurer A., Dźwięki mowy, Kraków 2003.
  • Podleśna M., Gumowe ucho, Gdańsk 2020.
  • Szyfelbein-Tońska A., Chodzą słuchy czyli ćwiczenia usprawniające percepcję słuchową. Gdańsk 2021.
  • Szymankiewicz E., Dyslektyczne ucho. Zbiór ćwiczeń stymulujących rozwój percepcji słuchowej nie tylko dla uczniów z dysleksją. Gdańsk 2020.
  • Toska-Mrowiec A., Pojmaj I., Zabawy słuchowe, Gdańsk 2007.